Prema klasičnom filozofskom mišljenju u islamu i hrišćanstvu, religija je izvor saznanja, te je sasvim moguće iz nje preuzimati znanje na osnovu kojeg ćemo suvereno analizirati čovekov individualni i društveni život. Društvo je, prema tom pogledu, predmet naučnog istraživanja koje je nekad racionalno a nekad empirijsko, ali koje je svakako utemeljeno na saznajnim osnovama religije kao obuhvatnog pogleda na svet. Na isti način, kada se pojmi suština društva i socijalnog života, moguće je razmotriti i praktičnu ulogu religije u društvu. Socijalna filozofija u islamu nužno obuhvata sve te aspekte i ne ograničava se samo na analizu praktične uloge religije u zajednici. S druge strane, na osnovu modernog stanovišta, gde dominiraju empiristički i pozitivistički stavovi, religija ne poseduje gotovo nikakav naučno kredibilan i saznajni karakter. Ona je zbir emotivnih iskaza i simboličnih obreda koji imaju dejstvo na razne tokove čovekovog individualnog i socijalnog života. Ona sama po sebi ne može razmatrati ni suštinu čoveka kao individualnu ličnost, ni prirodu društva. Religija je pojava koju treba da analizira druga saznajna institucija, a budući da ima i dejstva na društvo, bar delimično – a kod nekih sociologa i potpuno – ona se mora predstaviti kao socijalna pojava. I pošto je sociologija nauka koja razmatra socijalne pojave, obavezu analiziranja suštine religije i njene uloge u zajednici preuzimaju sociolozi.

Nisu svi sociolozi imali obuhvatan pogled na sociologiju, nekima to nije bio prioritet. Pojedini mislioci su bili toliko fokusirani na određene aspekte društvenog života da su pomislili – nehotično ili s namerom – da upravo taj aspekt čini suštinu društva, i da svi drugi segmenti socijalnog života moraju biti protumačeni u skladu s njim. Takvi stavovi su ponajviše primetni kod ekonomista, psihologa i istoriografa. Sociologija Karla Marksa je, recimo, potpuno obojena njegovim materijalnim, socijalističkim teorijama oličenim u okviru njegovih ekonomskih pogleda. On je čak i kulturu, pa i misaoni sistem jednoga društva povezivao isključivo s njihovom materijalnom funkcijom i upotrebom u zajednici. U njegovim delima čitamo da je „zapravo i prvi čovekov svesni postupak u istoriji izgradnja, odnosno uspostavljanje materijalnog života, koji se može vrednovati isključivo kroz ekonomiju”. Verovatno zbog toga Kozer i drugi analitičari njegovih dela ističu da sociologija za Marksa nije bila ništa do li analiza društvenih okolnosti koje dovode do stagnacije ili povećanja materijalne proizvodnje. A religija, moral, nauka, obrazovanje, vaspitanje, podela rada, kultura i svi drugi segmenti društvenog života dobijaju svoj značaj tek u nastavku ovog središnjeg faktora.

S tim u vezi, a u raspravi o odnosu između pojedinca i društva, bilo je jasno da će Marks i njegovi sledbenici primarnost dati društvu. Ali ovu primarnost možemo protumačiti na različite načine, s tim što je u pitanju najčešće pravno značenje. Da li su u jednoj zajednici primarna društvena prava ili individualna prava? Drugim rečima, ako dođe do spora između pojedinca i društva, nakon što se sve okolnosti ispitaju da li treba prioritet dati društvu kao celini ili pojedincu? Ovo pitanje postaje posebno zanimljivo kada taj pojedinac bude osoba koja u datom trenutku zauzima bitan položaj u društvenoj strukturi. To pitanje vrlo često može dobiti i svoje sociološke nastavke. Marksisti i socijalisti su se vrlo odlučno zauzimali za ideju o primarnosti društva u odnosu na pojedinca. Oni su isticali da dobrobit jednoga društva nikada ne treba biti ugrožena individualnim ili čak socijalnim pravima bilo kog pojedinca. Jedino tako će jedno društvo moći da korača ka svom materijalnom prosperitetu. Ali govoriti o dobrobiti jedne zajednice i njenih članova, kao i o njihovim normalnim pravima može biti smisleno tek nakon što razjasnimo da li društvo kao samostalna pojava primarno postoji ili je to samo skupina pojedinaca iz kojih mi „apstrahujemo” celinu po imenu društvo. Drugim rečima, da bismo govorili o pravima neke osobe, logično je da prethodno dokažemo da ta osoba zaista postoji. Tako je i sa društvom. Ako se ispostavi da društvo zapravo nema samostalan identitet i postojanje, onda je bespredmetno govoriti o njegovim pravima, a još besmislenije je raspravljati o tome da li su prava tog izmišljenog bića primarna u odnosu na prava objektivnog pojedinca koji stoji pred nama.

U okviru šeste tribine iz ciklusa „Islam i Zapad – filozofija i sociologija” nastojimo da uporedimo neke od osnovnih segmenata Marksove socijalne misli s onim što se ističe u islamskoj tradiciji. Pojedini analitičari često pokušavaju da pronađu određene paralele između Marksovih socijalističkih pogleda na društvene probleme i nekih segmenata islamske filozofske i socijalne misli. Koliko u takvim analizama ima istine? Koje su sličnost i koje su razlike? Kako u svemu tome protumačiti ulogu religije? Na ovoj tribini nastojimo da ponudimo okvirne odgovore na ova pitanja.

Predavač:

Muamer Halilović (Prijepolje, 1987), član je Saveta osnivača Centra za religijske nauke „Kom” u Beogradu. Diplomirao, magistrirao (tema: Suština civilizacije u transcendentnoj filozofiji) i doktorirao (tema: Komparativna analiza sociologije religije Muhameda Huseina Tabatabija i Emila Dirkema) na al Mustafa međunarodnom univerzitetu u Komu, u Iranu. Nakon završenih studija, u Iranu je bio šef Grupe za civilizacijska istraživanja na Institutu za društvene nauke „Bakiralulum”, gde je ujedno bio i glavni i odgovorni urednik naučnog časopisa Filozofija civilizacije. Više od deset godina je glavni i odgovorni urednik naučnog časopisa za religijske nauke Kom koji se izdaje u Beogradu, a član je uredništva i nekoliko drugih međunarodnih časopisa. Objavio je više od četrdeset naučnih radova iz oblasti islamske filozofije i socijalne misli u domaćim i međunarodnim naučnim časopisima.

Važnije knjige: Istorija socijalne misli u islamu (Beograd, 2021), Islam i sociologija religije (Beograd, 2019), Sunce u senci (Beograd, 2018), Suština civilizacije u transcendentnoj filozofiji (Iran, 2018), Produkcija religijskih nauka – civilizacijski pristup (Iran, 2017), Moć društva: islam, filozofija, civilizacija (Beograd, 2016), Kratka istorija islamske filozofije – koautor (Beograd, 2014), Istorija kulture i civilizacije islama i Irana – prevod (Beograd, 2016).